شرح کتب کلام اسلامی

باسمه تبارک و تعالی

پیش از آغاز شرح عبارات متن، اجازه دهید مقداری درباره کلام معتزلی به صورت کلی صحبت کنیم. معتزله، ظاهرا به اشتراک لفظ بر دو گروه اطلاق شده است، یکی به صورت مشهور استعمال شده و میشود و دیگری استعمال اندکی داشته است. اجازه دهید دومی را اول بگویم: معتزله به گروهی اطلاق شده است که بعد از صلح امام مجتبی علیه الصلوه و السلام با معاویه، دچار سرخورگی سیاسی شدند و با آنکه از اصحاب امیر المومنین علیه السلام بودند بیطرفی سیاسی اتخاذ کردند و به علم و عبادت ملتزم شدند. چنین استعمالی برای واژه معتزله، امروزه مهجور است و در تاریخ هم اندک دیده میشود مثلا در التنبیه و الرد ابوالحسین شافعی در قرن چهارم دیده میشود.

اما اطلاق مشهور معتزله، بر واصل ابن عطا و یاران فکری او است. ماجرای خلق این واژه چنان که مثلا در الفرق بین الفرق بغدادی و الملل و النحل شهرستانی دیده میشود آن بود که واصل در درس حسن بصری نشسته بود که مردی آمد و درباره فاعل گناه کبیره مومن یا کافر بودنش سوال کرد. قبل از پاسخ دادن حسن بصری که اندکی طول کشیده بود،واصل برخاست و  منزله بین المنزلتین را مطرح کرد و بلافاصله به سوی ستونی رفت و آنجا شروع به توضیح مطلب شد. حسن گفت: اعتزل عنا واصل.

یک سوال در اینجامطرح است که میخواهم دوستان رویش فکر کنند ونظر دهند: آیا اساس و شروع کار واصل (طبق جریان فوق) یک کار اصولا سیاسی بوده است یا یک کار اندیشگی و علمی؟

این سوال برای تاریخ کلام بسیار اهمیت دارد. برخی مثل عبدالرحمن بدوی در مذاهب الاسلامیین، این را سیاسی میداند. در واقع واصل هم با خوارج فاصله گرفته است و هم با قائلین به مومن بودن فاعل کبیره یعنی مرجئه. میدانید که مرجئه و خوارج مطرود جریان اصلی داخل سرزمینهای اسلامی و اسلام به اصطلاح رسمی بودند.

ادامه بحث در جلسه آتی